आजच्या डिजिटल युगात बिटकॉइनसारखी क्रिप्टोकरन्सी लोकप्रियतेच्या शिखरावर पोहोचली आहे. जगभरातील लाखो लोक बिटकॉइनमध्ये गुंतवणूक करत आहेत, त्याचा व्यापार करत आहेत, आणि त्यातून आर्थिक स्वातंत्र्याचा मार्ग शोधत आहेत. परंतु, बिटकॉइन म्हणजे नेमकं काय, ते कोण बनवतं, आणि बँकेशिवाय ते व्यवहार कसं पार पाडतं – हे अनेकांना अजूनही नीटसं समजलेलं नाही. या लेखातून आपण या संपूर्ण संकल्पनेचं सहज आणि स्पष्ट भाषेत विश्लेषण करू.
बिटकॉइन म्हणजे काय?
बिटकॉइन ही एक डिजिटल चलनप्रणाली आहे – म्हणजेच, ती संपूर्णपणे ऑनलाइन असते. तिचं कुठलंही भौतिक रूप नाही; ना नोट, ना नाणं. बिटकॉइनला आपण “क्रिप्टोकरन्सी” या प्रकारात मोडतं. यात “क्रिप्टो” म्हणजेच क्रिप्टोग्राफीचा उपयोग करून व्यवहार सुरक्षित ठेवले जातात. बिटकॉइनचं उद्दिष्ट म्हणजे बँका आणि पारंपरिक आर्थिक संस्था यांच्याविना लोकांना आर्थिक व्यवहार करण्याची मुभा देणं. बिटकॉइनचं जनक कोण आहे हे ठामपणे माहित नाही, पण सातोशी नाकामोटो नावाच्या गूढ व्यक्तीने किंवा गटाने २००८ साली याची संकल्पना मांडली होती.
बिटकॉइन कोण बनवतं?
बिटकॉइन कोणत्याही सरकार, बँक किंवा संस्थेमुळे तयार होत नाही. ते बनवले जातात मायनिंग या प्रक्रियेद्वारे. ‘मायनिंग’ म्हणजे संगणकांद्वारे अतिशय जटिल गणिती कोडी सोडवणं. जेव्हा एखादा संगणक अशी कोडी यशस्वीपणे सोडवतो, तेव्हा त्याला नविन बिटकॉइन बक्षीस म्हणून दिले जातात. ही प्रक्रिया प्रचंड वीज आणि संगणकीय सामर्थ्य वापरते. त्यामुळे बिटकॉइन मायनिंग ही महागडी आणि तांत्रिकदृष्ट्या क्लिष्ट प्रक्रिया आहे. हे नवीन बिटकॉइन हेच मार्केटमध्ये व्यवहारासाठी वापरले जातात.
बिटकॉइनचा व्यवहार कसा केला जातो?
बिटकॉइन व्यवहार ब्लॉकचेन नावाच्या प्रणालीवर चालतो. ब्लॉकचेन ही एक डिजिटल, सार्वजनिक नोंदवही आहे जिथे प्रत्येक व्यवहार सुरक्षितपणे आणि कायमस्वरूपी नोंदवला जातो. हे व्यवहार कोणत्याही मध्यस्थाविना – म्हणजेच बँकेशिवाय – पूर्ण केले जातात.
जेव्हा तुम्ही कोणालातरी बिटकॉइन पाठवण्याचा प्रयत्न करता, तेव्हा ही विनंती ब्लॉकचेन नेटवर्कमध्ये पोहोचते. त्यानंतर जगभरातील हजारो संगणक (जे ‘नोड्स’ म्हणून ओळखले जातात) या व्यवहाराची सत्यता तपासतात. तुमच्याकडे त्या व्यवहारासाठी पुरेसे बिटकॉइन आहेत की नाही, हे ते तपासतात. एकदा बहुतेक संगणकांनी तुमचा व्यवहार वैध असल्याची खात्री केली की तो ब्लॉकच्या स्वरूपात नोंदवला जातो आणि ब्लॉकचेनमध्ये जोडला जातो. हा एकदा नोंदलेला व्यवहार बदलता येत नाही, ज्यामुळे तो अतिशय सुरक्षित मानला जातो.
बँकेशिवाय ही व्यवस्था कशी चालते?
बिटकॉइनचं सगळं आकर्षणच याच गोष्टीत आहे की, त्यासाठी बँकेसारख्या मध्यस्थ संस्थेची गरज भासत नाही. संपूर्ण व्यवहार विकेंद्रित प्रणालीवर आधारित असतो. याला Decentralized System म्हणतात. कोणताही व्यवहार एकाच व्यक्ती, संस्था किंवा सरकारच्या नियंत्रणात नसतो. त्यामुळे कोणीही या नेटवर्कवर आपलं एकाधिकार चालवू शकत नाही. ही पारदर्शकता आणि स्वायत्तता बिटकॉइनला इतर चलनांपेक्षा वेगळं आणि आकर्षक बनवते.
बिटकॉइनचं भविष्य काय?
बिटकॉइनच्या भविष्यासंदर्भात मतभेद आहेत. काहीजण त्याला “डिजिटल सोनं” मानतात, तर काहीजण त्यात गुंतवणूक करणं धोकादायक मानतात. सध्याच्या घडामोडी पाहता, अनेक देशांनी बिटकॉइनच्या वापरावर निर्बंध घातले आहेत, तर काहींनी त्याला कायदेशीर मान्यता दिली आहे. उदाहरणार्थ, एल साल्व्हाडोर देशाने बिटकॉइनला अधिकृत चलनाचा दर्जा दिला आहे. तर काही देशांनी यावर पूर्ण बंदी घातली आहे. त्यामुळे त्याचं भविष्य हे नियम, सरकारांची धोरणं आणि लोकांचा प्रतिसाद यावर अवलंबून असेल.