प्राप्तीकर (Income Tax) भरणे हे दरवर्षी लाखो भारतीयांसाठी एक आवश्यक पण अनेकदा गोंधळात टाकणारे काम असते. याच पार्श्वभूमीवर प्राप्तीकर विभागाने करदात्यांची प्रक्रिया अधिक सुलभ व्हावी यासाठी विविध प्रकारचे आयटीआर (ITR) फॉर्म्स जारी केले आहेत. या फॉर्म्सपैकी ITR-1 (‘सहज’) आणि ITR-4 (‘सुगम’) हे दोन सर्वसामान्य करदात्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत. परंतु, हे फॉर्म कोणासाठी आहेत आणि कोण त्यांचा वापर करू शकतो, याची माहिती असणे आवश्यक आहे.
ITR-1 ‘सहज’ – सर्वसामान्य नोकरदारांसाठी सोपा पर्याय
ITR-1 फॉर्म, ज्याला ‘सहज’ असे नाव दिले गेले आहे, तो अशा करदात्यांसाठी आहे ज्यांचे उत्पन्न साधे आणि मर्यादित स्त्रोतांतून येते. या फॉर्मचा उपयोग फक्त त्या रहिवासी भारतीयांसाठी आहे ज्यांचे एकूण वार्षिक उत्पन्न ₹५० लाखांपेक्षा जास्त नाही. हा फॉर्म खालील प्रकारच्या उत्पन्नासाठी योग्य ठरतो:
-
पगार किंवा पेन्शनमधून मिळणारे उत्पन्न
-
एका घराच्या मालमत्तेतून मिळणारे उत्पन्न
-
बचत खात्यांवरील व्याज (बँक, पोस्ट ऑफिस इ.)
-
₹५,००० पर्यंतचे शेती उत्पन्न
जर कोणी करदाता आपल्या कुटुंबातील सदस्याचे (उदा. पती/पत्नी) उत्पन्न एकत्र दाखवत असेल, तरही काही विशिष्ट अटींसह ‘सहज’ फॉर्म वापरता येतो. मात्र, जर त्या व्यक्तीकडे एकापेक्षा जास्त घरांची मालमत्ता असेल किंवा उत्पन्न ₹५० लाखांपेक्षा अधिक असेल, तर हा फॉर्म वापरता येणार नाही.
ITR-4 ‘सुगम’ – व्यवसाय/स्वयंरोजगार करदात्यांसाठी सहज पर्याय
ITR-4 फॉर्म, ज्याला ‘सुगम’ असे म्हणतात, तो अशा करदात्यांसाठी आहे जे छोटे व्यापारी, व्यावसायिक किंवा स्वतंत्र पेशेवर आहेत आणि त्यांचे उत्पन्न कलम 44AD, 44ADA किंवा 44AE अंतर्गत गृहित धरले गेलेले असते. याचबरोबर, अशा करदात्यांचे वार्षिक उत्पन्न ₹५० लाखांपेक्षा जास्त नसावे. या फॉर्ममध्ये खालील प्रकारचे उत्पन्न दाखवता येते:
-
स्वतःच्या व्यवसायातून किंवा पेशामधून मिळणारे उत्पन्न
-
पगार, पेन्शन
-
एका घराच्या मालमत्तेतून मिळणारे उत्पन्न
-
₹५,००० पर्यंतचे शेती उत्पन्न
-
बँक/पोस्ट ऑफिसमधील बचतीवरील व्याज
मात्र, काही व्यक्तींना हा फॉर्म भरता येत नाही – जसे की अनिवासी भारतीय (NRI), ज्या व्यक्तींचे उत्पन्न ₹५० लाखांहून अधिक आहे, ज्यांचे शेती उत्पन्न ₹५,००० पेक्षा अधिक आहे, जे कंपनीत संचालक आहेत, किंवा ज्यांच्याकडे एकाहून अधिक मालमत्ता आहेत. याशिवाय, शेअर बाजारातील गुंतवणूक, कॅपिटल गेन, विदेशी उत्पन्न यांसारखी गुंतागुंतीची उत्पन्न रचना असल्यास ‘सुगम’ फॉर्म अपुरा ठरतो.
इतर फॉर्म्स – जटिल उत्पन्न असणाऱ्यांसाठी
जर तुमचे उत्पन्न ‘सहज’ किंवा ‘सुगम’ फॉर्ममध्ये बसत नसेल, तर तुमच्यासाठी ITR-2, ITR-3, ITR-5, ITR-6 किंवा ITR-7 हे फॉर्म उपलब्ध आहेत. हे फॉर्म त्या व्यक्तींना लागू होतात:
-
ज्यांचे उत्पन्न ₹५० लाखांहून अधिक आहे
-
जे एकाहून अधिक घरांची मालमत्ता भाड्याने देतात
-
ज्यांना व्यवसाय/पेशातून जास्त उत्पन्न आहे
-
जे कंपनी, ट्रस्ट किंवा संस्था चालवतात
-
ज्यांना भांडवली नफा (Capital Gains) किंवा विदेशी गुंतवणूक आहे
योग्य फॉर्मची निवड का महत्त्वाची?
प्राप्तीकर रिटर्न भरताना योग्य फॉर्मची निवड ही अत्यंत आवश्यक आहे. चुकीचा फॉर्म भरल्यास तुमचा रिटर्न नाकारला जाऊ शकतो किंवा तुम्हाला नोटीस येऊ शकते. त्यामुळे, तुमच्या उत्पन्नाचा स्रोत आणि मर्यादा ओळखूनच योग्य फॉर्म निवडावा. प्राप्तीकर विभागाने ‘लेट्स लर्न टॅक्स’ या मोहिमेद्वारे करदात्यांना योग्य मार्गदर्शन देण्यास सुरुवात केली आहे. या मोहिमेद्वारे मिळणाऱ्या सूचनांचे पालन केल्यास रिटर्न भरताना अडचणी टाळता येऊ शकतात.